به نام خداوند جان و خرد
« نگاهي به ويژگي هاي قومي مردم بلوچ در بلوچستان »
وَجَعلناكم شعوباً و قبائل لتعارفوا ان اكرمكم عند الله اتقاكم(1) آيه 13 سوره حجرات
ايران كشوري است بزرگ ، با تمدن و فرهنگ غني و ديرينه اي زياد ، كه اقوام مختلف با فرهنگ و باورهاي مخصوص به خود در آن زندگي مي كنند .
بلوچ ها يكي از اقوام اصيل و شناحته شدة ايراني هستند ، كه به زبان بلوچي ( كه از نزديكترين خويشاوندان زبان فارسي است ) تكلم مي كند و بيشترين جمعيت آنان در سه كشور ايران ، پاكستان و افغانستان بسر مي برند .بيشترين جمعيت استان سيستان و بلوچستان را بلوچها تشكيل مي دهند و بافت اجتماعي آن قبيله اي و طايفه اي است .همه اقوام ايراني با توجه به اشتراكات فرهنگي داراي خصلت هاي اجتماعي مشابهي هستند . اما در عين حال بخاطر تأثير پذيري از شرايط خاص محيطي و قومي خود تفاوتهايي نيز در خصلتها، باورها و آداب و رسوم آنها مشاهده مي شود كه ويژگي هاي خاص هر قومي را تشكيل مي‌دهد .
بنابراين بلوچها نيز كه از اقوام با سابقه و شاخص ايراني هستند داراي نوعي فرهنگ و باورهاي خاص و متفاوت مي باشند و ممكن است در ذهن كسي اين پرسش مطرح شود كه ويژگيهاي قومي اجتماعي مردم بلوچ كدام است ؟
براي روشن شدن اين سئوال سعي شده است ابتدا كلياتي از ويژگي هاي خاص قوم بلوچ بر شمرده شود و سپس چند ويژگي شاخص كه اين قوم را از ديگر اقوام متمايز مي سازد بيان شود و براي اين كار به روش كتابخانه اي عمل شده است .
« بلوچ انساني آزاده ، مهمان نواز ، راستگو ، ناموس پرست ، دلير و شجاع ، سخت كوش و جنگجوست . مردمش به تاثير از شرايط خاص محيط خويش ، پردوام و بردبار هستند كه با حداقل امكانات زندگي مي كند . و تحمل آنها در برابر مشكلات و سختيها ، شايد در هيچ يك از طوايف ايران وجود نداشته باشد . در دوستي ثابت قدم و وفادارند و در دشمني سر سخت و انتقام جو هستند .
بلوچ در شتر سواري ، تير اندازي ، شكار كردن ، كوهپيمايي ، صحرانوردي و پياده روي بي‌نظير است بلوچ ها براي اسلحه و مركب سواري خود ، اهميتي به سزا قايلند و از اين رهگذر در نگهداري و مراقبت آن سخت مي كوشند ، از قيود زايد و تعارفات اضافي بركنارند و سادگي و بي‌آلايشي در پندار كردار و گفتار آنها هويداست و به قول و قرار خود اهميت بسيار مي دهند .
مردم بلوچستان سخت پايبند به اعتقادات مذهبي و ديني خويشند ، نماز را به موقع و با‌جماعت به جاي مي آورند و در سخت ترين شرايط روزه مي گيرند و شكستن روزه را گناهي بزرگ مي شمارند . اعياد آنان منحصر به اعياد مذهبي است و در ميان اعياد مذهبي بيشتر از همه براي دو عيد فطر و قربان اهميت قايل هستند و با توجه معتقدات مذهبي خود ، تشريفات ويژه اي براي اين دو عيد مقرر مي دارند » (2) .
تمام افراد خانواده لباس نو مي پوشند و براي اداي نماز عيد به عيدگاه يا مصلي مي روند و پس از اتمام نماز آنهائيكه با يكديگر كدورتي داشتند همديگر را در آغوش كشيده و حلاليت مي‌طلبند و سپس به ديدار بستگان و خويشاوندان مي روند و تا سه روز را ايام عيد مي دانند .
چند ويژگي شاخص كه قوم بلوچ را متمايز مي سازند عبارتند از :
1ـ ميارجلي (پناهنده پذيري)
2ـ قول و قرار
3ـ مهمان نوازي
4ـ حشر و مدد
5 ـ بجار
6ـ چَنَدء
7ـ بير يا انتقام
8ـ جن طلاق ( زن طلاق )
9ـ ديوّان
10 ـ پتّر
11ـ پوشاك .
1ـ ميار جَلّي mayārjalli ( با هوت ) (3)
ميار و باهوت به معناي پناهنده شدن به كسي و ميار جلّي به معناي پناهنده پذيري است . اگر شخصي گناهكار يا مظلومي به علت ترس از جان ، محل سكونت خود را ترك گفته و به سردار يا طايفه اي قوي تر پناه ببرد و از او طلب پناهندگي و حمايت بكند و او نيز با سنجيدن جوانب قبول پناهندگي نمايد ، ابتدا پناه دهنده سعي مي كند با وساطت مشكل پناهنده خود را با طرف مقابلش حل و فصل نمايد ، چنانچه اين روش مؤثر نيفتاد . پناه دهنده تا پاي جان از پناهنده‌ي خود در مقابل دشمنانش دفاع خواهد كرد(4).
ضرب المثل بلوچي مؤيد اين موضوع است كه مي گويد :
« ميار چه تيلگان عزيز ترانت » mayār ča telagan azizterent
يعني پناهنده از دو چشم انسان عزيزتر است .
در فرهنگ بلوچ كسي كه به پناهنده خودش خيانت كند يا او را تحويل دشمن دهد ، جزء بدترين افراد است .
2ـ قول
چنانچه بلوچ به كسي قول بدهد ، نبايد هيچگاه به قول خود بي تعهد باشد و از اين رو به قول خود وفادار است و اين وفاداري و تعهد آنقدر زياد است كه به صورت ضرب المثل در آمده است (5):
« سرن بروت بله قولن مروت » Saron brot bala kowlon marot
يعني حاضرم كه سرم از تن جدا شود ، اما بدقولي نكنم .
در اشعار بلوچي موجود است « شيخ مريد » يكي از عشاق معروف حماسي بلوچستان در جلسه بزرگان ( كه هر كدام قولي مي دهند) قول مي دهد كه هر كس صبح پنجشنبه به درب منزل من بيايد و هر چه بخواهد به او مي بخشم ، رقيب عشق او به نام « چاكر » از اين قول سوء استفاده مي كند و « سائلي » را اجير مي كند و به او مي گويد آنقدر سيم و زر به تو مي دهم كه براي هميشه از گدايي دست بكشي ، ولي در مقابل از تو مي خواهم يك مأموريتي بزرگ برايم انجام دهي ، و آن اينكه صبح روز پنج شنبه به درب منزل شيخ مريد برو و بجاي هر گونه طلب مادي ، از او
« خان بي بي » ( هاني ) نامزدش را طلب كن و به او ياد آوري كن كه در مجلس بزرگان قول داده اي ، بدين ترتيب شيخ مريد تسليم مي شود . حاضر مي شود آوارگي و ديوانگي را قبول كند و از نامزدش صرف نظر كند اما براي خود عيب مي دانست كه قولي را در مجلس بزرگان داده بود نقض كند.(7)
3ـ مهمان دوستي
مهمان نوازي مردم بلوچستان ريشه در فرهنگ اسلامي آنها دارد و از اين نظر شهره خاص و عام وضرب المثل هستند . مهمان دوستي مردم بلوچ خصلتي پسنديده است كه در بين همه اقشار غني و فقير بلوچ وجود دارد . مهمان نوازي و پذيرايي از مهمان با صميميت و احساس خاصي همراه است ؛ اين خصلت از دير باز در ميان مردم بلوچ وجود داشته است . هميشه بهترين امكانات خود را نگه مي دارد و آنرا از زن و فرزند دريغ داشته كه شايد مهماني بيايد . (8)
بوده اند افرادي كه هيچگاه به تنهايي غذا نمي خورند و به انتظار مي نشستند تا مهماني از راه برسد . در همه منازل بلوچستان مهمانخانه و در همه روستاهايش مسافرخانه وجو دارد تا مهمان را پذيرايي كنند .
4ـ حَشَر و مَدَد hasar – o – madad
حشر و مدد به معني همياري و تعاون گروهي افراد در كارهاست . تنها زيستن براي فرد بلوچ مفهوم ندارد ، و تنهايي به منزله نابودي است ، از اين روي در مسير زندگي و مقابله هاي نا برابر با طبيعت خشن آموخته است كه همواره در كنار قوم و همكيشان خود زندگي كند تا از هر گونه گزند و آسيبي در امان بماند ، بنابراين وجود اصطلاح حَشَر و مدد كه يكي از انگيخته هاي حياتي و اجتماعي قوم بلوچ است خود گواه اين مدعا است . حشر و مدد نوعي تعاون و همياري است كه افراد از روي خلوص نيت و مهرباني بدون دريافت مزدي براي يكديگر انجام مي دهند . ما حصل اين كار ممكن است متوجه فرد يا يك جامعه گردد . اموري از قبيل : ساختن مدرسه ، خانه ، برنج كاري درو محصول ، ساخت و لاي روبي قنوات ، سد آبي ، دفاع ، در حشر و مدد بلوچي كه از افتخارات قومي است نهفته مي باشد (9).
5ـ بجّار bejār ( كمك در امر ازدواج )
يكي از پسنديده ترين و مفيد ترين سنت هاي قوم بلوچ كه در ميان شرفي ترين اقوام و ملل كمتر مي توان نظير آنرا يافت ، موضوع « بجّار » است ، بجّار يعني كمك و همراهي مادي با جوان و داماد كه مي خواهد ازدواج نموده تشكيل خانواده دهد . هر چند بجار شامل حال جوان غني و فقير هر دو مي شود ، ولي مسلم است عقلا و دانشمندان بلوچ براي كمك و همراهي با جوان كم بضاعت رسم بجار را عموميت داده اند تا موجب خجلت و انفعال جوان محتاج نشود . از طرف ديگر جواني كه ازدواج مي كند و جامعه هزينه آنرا مي پردازد ، مكلف است به نوبت خود در « بجّار » جوانان آينده كه قصد ازدواج دارند شركت كند و دين خويش را به اجتماع بپردازد . مبلغ بجّاري بستگي به ميزان و توانايي و همت فرد دارد و بيشتر از جانب خويشاوندان است و مي تواند نقدي يا غير نقدي مثل فرش و قالي و بز و گوسفند و … باشد(10) .
6ـ چَندَء čanda ( كمك به امورات ديني )
مردم مسلمان بلوچ در كنار شركت در مراسم بجار ( كه براي ازدواج است ) و حشر و مدد (كه تعاون در امور اجتماعي است ) ، براي ساخت و بناي مساجد ، حوزه هاي علميه ، مخارج طلاب، حقوق مدرسين و ديگر امورات ديني ، با پرداخت وجوه نقدي و غير نقدي (مثل مصالح ساختماني) در مراسم چندء شركت مي كنند . علماي دين ، متصديان مساجد و حوزه هاي علميه كه قصد تعميرات يا ساخت و ساز بناهاي ديني را دارند ، در نمازهاي عيد فطر واضحي يا نمازهاي جمعه از مردم طلب كمك مي كنند . آنهائيكه كمك هاي عمده اي مي كنند ، اسامي شان يادداشت مي شود، سپس براي جمع آوري كمك هاي نقدي بقيه نمازگزاران ، افرادي مشخص شده كه با در دست داشتن لنگي بين تمام صفوف نمازگزاران دور مي زنند و كمكهاي نقدي مردم را جمع آوري مي‌كنند. در اين منطقه ساخت مكانهاي ديني از مراسم چندء و پرداخت زكات تامين مي شود و مردم كمكهاي فراواني مي نمايند و در اين موارد از دولت كمتر كمكي دريافت مي كنند (11) .
7ـ بير beyr به معناي انتقام است
اگر به شخصي يا طايفه‌اي صدمه و خسارتي وارده شده و يا كسي كشته شود و شخص خاطي از عمل خود اظهار ندامت نكند و عذر خواهي ننمايد ، بايد منتظر انتقام طرف انتقام طرف مقابل باشد و تا هر زماني كه شرايط و موقعيت برايش فراهم شد انتقام خود را مي گيرد . در شعر يكي از شعراي محلي كينه بلوچ چنين وصف شده است :
سنگ اگان چاتاني بُن ء ريزانت seng aga čatani bonā reyzant
كينگ چه ء مرداني دِلء كنزانت keynag ča mardāni delā kenzant
بير بلوچاني تا دو صد سالا beyr baločāni tā dosad sālā
لسئين اهوگ انت دو دنتانين lasaeyn āhoogant do dantānin
هر گاه سنگهاي بزرگ ته چاه فرسوده و تجزيه شود
آنگاه ممكن است كينه نيز از دل مرد جابجا شود
انتقام بلوچ بعد از گذشت دويست سال
همانند آهويي جوان دو دندان تازه است (12)
8ـ قسم جن طلاق ( زن طلاق ) j antalāk
بلوچهاي براي اعلام تعهد ، وفاي به عهد ، پيمان ، اعلام برائت از اتهامات وارده و همچنين براي عملي نمودن سخنان و حتمي ساختن انتقام خود از شخصي يا طايفه اي ، قسم زن طلاق ياد مي كنند و از آنجائيكه در ناموس پرستي تعصبي خاص دارند اغلب قسم جن طلاق ياد مي‌كنند كه راه برگشت ندارد و با كفاره هم جبران نمي شود و بعد از اداي اين قسم تا آخرين توان بر عملي كردن عهد و پيمان و گفتة خود اقدام مي كند در غير اين صورت زنش مطلقه مي شود .
مي توان گفت زن طلاق مهمترين قسم بلوچهاست چنانچه در حالت عصبانيت گفته شود بسياري از حوادث و درگيري ها را به دنبال خواهد داشت(13) .
9ـ ديوّان diwān
ديوّان در ادبيات دري، در معني وزارتخانه ، اداره ، دفترخانه ، دفتر محاسبه بكار رفته است . اما در جامعه بلوچي به معناي مجلس و همايش است . بزرگان و ريش سفيدان قوم يا اقوام در يك محل معين گرد هم مي آيند و به رتق و فتق كارهاي مهم مردمي مي پردازند ، كه به اين تجمع «ديوّان » مي گويند .
ديوّان براي حل اختلاف دو شخص يا دو طايفه ، مشخص كردن ميزان مال و مهريه عروس و … تشكيل مي شود .
همچنين به مجلس ميهماني عروسي كه ميهمانان دور هم جمع مي شوند و يا مكاني كه شعراء و خوانندگان موسيقي اجرا مي كنند ، همايش هاي شعر و ادب و بزرگداشت دانشمندان را هم ديوّان مي گويند(14).
10ـ پَتّر pattar
پتّر را مي توان به معني پذيرش قصور و اشتباه تلقي كرد ، بدينصورت كه اگر بين دو شخص يا دو قوم اختلافات شخصي ، خانوادگي و فاميلي وجود آمده باشد ، يا در اثر درگيري و برخورد كسي زخمي يا كشته شود ، در اين موارد جهت جلوگيري از گسترش دامنه‌ي اختلاف و انتقام گيري ، بزرگان طايفه ، بهمراه شخص خطا كار براي اظهار ندامت و پيشماني و پذيرفتن اشتباه خود و ارزش و احترام دادن به مظلوم زيان ديده به خانه او رفته و ضمن قبولي تقصير از او معذرت خواهي مي كنند و حاضر به پرداخت خسارت مي شوند كه در اكثر موارد متهم و خطاكار بخشيده مي شود . و خسارت هاي پرداخت شده او بعد از مدتي به او برگردانده مي شود(15).
11ـ پوشاك
از شاخص هاي ظاهري مرد و زن بلوچ كه وي را از اقوام ديگر متمايز مي سازد پوشاك بلوچ است كه بخاطر موقعيت جغرافيايي و گرماي زياد منطقه و كار و تلاش مردم و دلايل ديگر شكل خاصي به خود گرفته است . سوزن دوزي زن بلوچ بر لباس خود در دهها طرح و نقشه جزو صنايع دستي مهم كشور به شمار مي رود و شهرت جهاني پيدا كرده است .
نتيجه
خصلتهاي موجود در جامعه قبيله اي و عشيره اي بلوچ در هر نقطه اي از بلوچستان كه باشد به معيارهاي خاص خود استوار است ، شرايط زيست محيطي در كنار عوامل ديگر كه بر اثر گذشت زمان رنگ و معيار و ارزش به خود گرفته است و فرهنگي را بوجود آورده است كه تحت هيچ عنوان حاضر نيست ازآن دست بر دارد . هر چند كه بعضي از اين خصلتها امروز از ديدگاه ديگران رنگ ضد ارزش به خود گرفته باشد . اصرار اين قوم بر حفظ ويژگي‌هايش او را از ديگر اقوام متمايز ساخته است .
ياد داشت ها:
1ـ مفهوم آيه « اين است كه شما انسانها را به صورت ملتها و قبيله ها آفريديم تا ديگران را بشناسيد كه همانا با كرامت ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست ».
2ـ ايرج افشار سيستاني ، بلوچستان و تمدن ديرينه آن .
3ـ واژه « ميار » و باهوت »هر دو به يك اندازه كاربرد دارند .
4ـ مجيب الرحمان نبات زهي ، در جغرافيايي سرباز اطلاعات زيادي در اين مورد .
5ـ مجيب الرحمان نبات زهي.
6ـ براي اطلاعات بيشتر در مورد ضرب المثل هاي بلوچي به كتاب « بتل گنج » مراجعه شود .
7ـ مطلب فوق از شعر بلوچي « شيخ مريد و هاني » اقتباس شده است .
8ـ كتاب فرهنگ مردم بلوچ نوشته عبدالله ناصري صفحه 246 ـ بهمن 1308
9ـ پايان نامه كارشناسي ارشد در فرهنگ مردم ايرانشهر ، نگارش اسماعيل نرماشيري
10ـ كتاب بلوچستان ، ذبيح الله ناصح ، 1344 ، صفحه 93 و 94 .
11ـ از يادداشت هاي شخصي عبدالرئوف ملازهي ( نگارنده ).
12ـ از كتاب چكار نوشته يعقوب عامل كه به زبان بلوچي است .
13ـ به پايان نامه جغرافيايي سرباز ….. نوشته مجيب الرحمان نبات زهي مراجعه شود .
14ـ براي اطلاعات بيشتر به پايان نامه كارشناسي ارشد سعيد دامني تحت عنوان گويش ايرانشهري مراجعه شود .
15ـ فرهنگ مردم ايرانشهر ـ اسماعيل نرماشيري .
فهرست منابع و مآخذ:
1ـ ايرج افشار سيستاني ، بلوچستان و تمدن ديرينه آن. سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي ، چاپ اول
2ـ نبات زهي ، مجيب الرحمان ، پايان نامه كارشناسي ، مركز آموزش علي فرهنگيان ثامن الحجج مشهد ، 1377 ه . ش
3ـ ناصري عبدالله ، فرهنگ مردم بلوچ ، بدون ناشر ، بهمن 1358 هـ . ش
4ـ نرماشيري اسماعيل ، پايان نامه كارشناسي ارشد زبان و ادبيات فارسي ، دانشگاه آزاد اسلامي بيرجند ، 1376 هـ . ش
5ـ دامني سعيد ، پايان نامه كارشناسي ارشد زبان و ادبيات فارسي ، دانشگاه آزاد اسلامي واحد بيرجند ، 1377 هـ . ش
6ـ ناصح ، ذبيح الله ، بلوچستان ، تهران 1344 هـ . ش
7ـ مجموعه ضرب المثلهاي بلوچي « بتل گنج » غلام فاروق ، كراچي .
8) Yaqoob amil “chakar” kowete Pakistan 2001 .
style="color: #ff0000">ع_م بلوچستان
:: موضوعات مرتبط:
نگاهي به ويژگي هاي قومي مردم بلوچ در بلوچستان ,
,
:: بازدید از این مطلب : 1020
|
امتیاز مطلب : 144
|
تعداد امتیازدهندگان : 35
|
مجموع امتیاز : 35
عضو شوید
عضویت سریع
آمار
وب سایت:
آمار مطالب
آمار بازدید
